شهرستان اقلید یکی از شهرستان‌های فارس نشین استان فارس ایران است. مرکز این شهرستان، شهر اقلید است. بر پایه سرشماری سال ۱۳۹۵، برابر با ۹۰٬۸۶۹ تن بوده‌است. این شهرستان یکی از مناطق کوهستانی و سرسبز فارس است و دارای آب هوای سرد و زمستانی است. ارتفاعاتی برفگیر دارد که موجب می‌شود مناظر زیبای برفی آن تقریباً تا اوایل فصل بهار در آن مشاهده شود. بارش برف مناظری چشم‌نواز در زمستان و تفرج گاه‌هایی بی بدیل از چشمه‌های جوشان و رودخانه‌های خروشان، در فصل بهار و تابستان می‌آفریند. کوه‌های بلند در طول مسیرجاده‌ای زیبا پدیدمی‌آورند وجود دشت‌های بسیار وسیع و حاصلخیز مانند آسپاس و بکان در فصل بهار چشم‌اندازی روح نوازرابرای هر گردشگر تصویر می‌کنند. درفصل تابستان در کنار هوای خنک و مطبوع حضورعشایر بررونق تفریحی آن می‌افزاید.
پارک انقلاب، پارک پارسیان، تفرج گاه محمد رسول‌الله، سرداب، بید سبحان، دامنه‌های کوه بل، دریاچه کافتر، آبشار تنگ براق، قدمگاه سده، چشمه بالنگان حاجی‌آباد، گور بهرام، آسپاس، باغ گل خارستان، فی منی حسن‌آباد و چشمه‌های متعددی که فضاهای فرح بخش و زیبایی را فراهم آورده‌اند به همراه دامنه کوه‌ها و سواحل رودخانه‌ها از مهم‌ترین جاذبه‌های طبیعی شهرستان اقلید به‌شمار می‌آیند.
مرکز شهرستان، شهر اقلید است و تا شیراز ۲۷۵ کیلومتر، تا اصفهان ۲۳۰ کیلومتر، تا یزد ۲۱۰ و تا یاسوج ۱۸۰ کیلومتر فاصله دارد. واحدهای اقامتی در تمام طول سال و مدارس در تعطیلات نوروزی و فصل تابستان پذیرای میهمانان و گردشگران می‌باشند.
موقعیت جغرافیایی و اقلیمی
شهرستان اقلید با وسعت ۷۰۵۴ کیلومتر مربع قریب به ۷/۵ درصد کل مساحت خاکی استان فارس را به خود اختصاص داده‌است. این شهرستان دارای چهار نقطه شهری اقلید، سده، دژکرد و حسن آباد، سه بخش، هشت دهستان و هشتاد روستا می‌باشد و از ۹۳۹۷۵ نفر جمعیت شهرستان، ۵۶۸۰۳ نفر (%۶۰) در نقاط شهری و ۳۵۱۵۹ نفر (%۴۰) در نقاط روستایی اسکان دارند. شهرستان اقلید در محدوده جغرافیایی ۵۲ درجه و ۵۵ دقیقه طول شرقی و ۳۱ درجه و ۱۳ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته‌است. از جنوب به شهرستان‌های مرودشت و سپیدان، از شرق به شهرستان خرمبید و از غرب به استان‌های اصفهان و کهگیلویه و بویراحمد محدود می‌شود.
مهم‌ترین دشت‌های این شهرستان عبارتند از: دشت بکان، دشت نمدان
مهم‌ترین کوه‌های شهرستان نیز عبارتند از: ۱-کوه آب سیاه، ۲-رشته کوه سفید (کوه بل بلندترین قله آن است)، ۳-کوه بکان.
رودخانه سفید، رودخانه گاوگدار و رودخانه شادکام مهم‌ترین رودخانه‌های شهرستان بوده و دریاچه نیز با مساحت میانگین ۲۳ کیلومتر مربع (در سال‌های پر باران حداکثر ۴۸ کیلومتر مربع و در سال‌های خشک حداکثر ۵ کیلومتر مربع واقع در دشت نمدان یکی از دریاچه‌های طبیعی آب شیرین فارس است و با وجود عمق ناچیز از نظر زیست‌محیطی و جذب پرندگان مهاجر اهمیت زیادی دارد.
شهرستان اقلید جزء مناطق کوهستانی و مرتفع کشور به‌شمار می‌رود و شهر اقلید دومین شهر مرتفع در استان فارس پس از صفاشهر و ششمین شهر مرتفع کشور است. ارتفاعات آن دنباله سلسله جبال زاگرس بوده و حداکثر ارتفاع آن از سطح دریا ۳۹۴۳ متر بنام کوه بل در جنوب اقلید است. دارای زمستان‌های سردو تابستان‌های معتدل می‌باشد. حداکثر درجه حرارت برابر با ۳۷ درجه سانتیگراد و حداقل آن ۲۲- درجه سانتیگراد در سردترین ماه سال است. متوسط بارندگی سالیانه در این شهرستان بین ۳۳۰–۳۰۰ میلی‌متر در مرکز شهر و روستاها و ۶۰۰–۴۰۰ میلی‌متر در ارتفاعات است. این شهرستان یکی از نواحیی بادخیز استان بوده و اکثر مواقع سال سرعت باد قابل ملاحظه است. بنابر گزارش‌ها واصله سرعت باد به ۱۶۰ کیلومتر در ساعت نیز رسیده‌است.
تقسیمات کشوری
شهرستان اقلید دارای سه بخش زیر است:
بخش مرکزی
- دهستان خنجشت
- دهستان شهرمیان
شهرها: اقلید
بخش حسن‌آباد
- دهستان احمدآباد
- دهستان حسن‌آباد
- دهستان بکان
شهرها: حسن‌آباد
بخش سده
- دهستان سده
- دهستان دژکرد
- دهستان آسپاس
شهرها: سده، دژکرد
پیشینه تاریخی
پیشینه منطقه با توجه به نشانه‌هایی که در دسترس است به پایان دوره نوسنگی یعنی یک هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. آثار تاریخی مانند حوضچه دختر گبر، کتیبه تنگ براق، کوشک زر، کتیبه کوه بل، باتلاق گور بهرام و چشمه شیرین، و چند نشانه کوچک و بزرگ دیگر گواه بر قدمت تاریخی این قلمرو است. بر خلاف امروز که اقلید در حاشیه قرار گرفته‌است، در گذشته جاده اصلی اصفهان ـ شیراز از اقلید می‌گذشته است و به همین دلیل نقشی مهمتر و کلیدی تر از سایر شهرستانها در تحرک فعالیت‌های اقتصادی واجتماعی سرزمین پارس داشته‌است. این شهر زمانی گوشه‌ای از شاهنشاهی هخامنشیها به نام آزارگاتا و مرکز تربیت اسب جنگی کوروش به‌شمار می‌آمده‌است. به استناد آثاری است که از کتب تاریخی و سفرنامه‌های جهانگردان بجای مانده، اقلید در دوران پیش از اسلام نیز شهری آباد و مطرح بوده‌است. در کتاب تاریخ فارسنامه ناصری از انتشارات کتابخانه سنایی آمده‌است که قدمت اقلید مربوط به دوران ساسانیان است و سنگ نوشته موجود در تل قلات مشتمل بر ۲۱ سطر خط پهلوی (مربوط به سال ۱۳۳۴ هـ خورشیدی) مؤید این موضوع است.
در مورد وجه تسمیه اقلید در فارس نامه ناصری مرحوم حاج میرزا حسین فسائی آمده‌است: " اقلید در زبان یونانی به معنای کلید است یعنی آن بلوک کلید گشودن مملکت فارس است، هر آن که آن را فتح نمود گویا فارس را فتح نموده‌است. " مردم (دال) کلمه کلید را به (لام) تبدیل کرده و در محاورات خود کلیل می‌گفته‌اند.
اقلید در آثار جهانگردان و نویسندگان
آنچه می‌توان درباره قدمت تاریخی شهرستان اقلید بیان نمود به استناد آثاری است که از کتب تاریخی و سفرنامه‌های جهانگردان به جای مانده و بیانگر این است که اقلید در دوران پیش از اسلام نیز شهری آباد و مطرح بوده‌است.
ابن بطوطه، مورخ مراکشی در سفرنامه خود که در سال ۷۲۵ هجری تألیف شده، می‌نویسد: " وقتی از اصفهان به سوی شیراز حرکت کردیم، نخست به شهر کلیل رسیدیم که شهرکی است دارای شهرها و باغ‌ها ومیوه‌های فراوان" در شاهنامه فردوسی، اقلید (جَز) نام داشته که به معنای جزیره است و این عنوان به این جهت بوده که در قسمت‌های جنوبی اقلید، به دلیل فراوانی آب و بارندگی زیاد، دریاچه‌هایی وجود داشته‌است.
فرصت الدوله شیرازی در کتاب ارزشمند خود (آثار عجم)، از اقلید نام می‌برد و در سفر شیراز به تهران، در چمن آسپاس منزل کرده و چند شب را در آن جا گذرانده است.
ابن بلخی در کتاب فارسنامه خود که بین سال‌های ۵۰۰ تا ۵۵۰ هجری قمری نگاشته‌است، در مورد اقلید می‌گوید: " اقلید، شهرکی کوچک است و حصاری دارد و جامع و منبر دارد و هوای آن سردسیر است و آب آن خوش است و روان و میوه و غله از هر نوع است ".
حمداله مستوفی در کتاب نزهت القلوب می‌نویسد: " اقلید شهری کوچک است و حصاری دارد و هوایش معتدل است و آب روان دارد و در او از همه نوع میوه است و غله. سورمق و ارجمان از توابع اقلید است. "
ژان گوتر در کتاب خواجه تاجدار می‌نویسد: " سپاه آقامحمدخان قاجار با تصرف فارس، یک هفته در آسپاس و کوشک زر اتراق کرده و از آنجا به شیراز عزیمت نموده‌اند. "
مادام ژان دیولافوا که همراه شوهرش مارسل دیولافوا باستان‌شناس فرانسوی در سال ۱۸۸۱ میلادی به ایران مسافرت کرده‌است، در سفرنامه خود می‌نویسد: " به اقلید رفتیم تا مسجدی را که تعریف آن را شنیده بودیم ببینیم. خرابه‌های یک کاخ کوچک صفوی را هم دیدیم. هوای اقلید صاف، آب آن گوارا و چشمه‌های فراوان دارد."
ایران‌شناس معروف آلمانی پروفسور والتر هیتس، ضمن خواندن آثار باستانی مربوط به حوض دختر گبر در تل قلات اقلید، مقالاتی در این زمینه نوشته‌است.
مرحوم دهخدا، در واژه‌نامه خود می‌نویسد: " اقلید شهرکی است واقع در استخر فارس، دارای ولایات و مزارع بیشمار، دارای یک بخش مرکزی و مهم به نام سرحد چهاردانگه که سابقاً دشت روم گفته می‌شده‌است. "
جاذبه‌های گردشگری شهرستان اقلید
جاذبه‌های تاریخی
- حوض دختر گبر و کتیبه پهلوی: در مرکز شهر اقلید درسینه کوهی از دل سنگ فضایی دو پله‌ای تراشیده‌است که در وسط گودالی به ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر حفرشده است که مشهور به دختر گبر است. به یکی از دیواره‌های این مکان کتیبه‌ای به خط پهلوی ساسانی در فضایی به طول ۲ متر و عرض ۸۸ سانتی‌متر کنده شده‌است.
- کاروانسراهای کناس
- شهر آشوب
- منبر و کتیبه مسجد جامع
- قلعه آسپاس
- باتلاق گور بهرام
جاذبه‌های مذهبی
- امام زاده سید محمد: بقعه متبرک این امام زاده در فاصله ۷۹ کیلومتری جنوب شرقی اقلید در نزدیکی دریاچه کافتر واقع شده‌است. امام زاده سیدمحمد از نوادگان حضرت علی است. اطراف این امام زاده درختان فراوان و چشمه سارهایی وجود دارد که طراوت خاصی به منطقه داده‌است.
- امامزاده عبدالرحمن: بقعه متبرکه امام زاده در مرکز شهر و در کنار کوه حوض دختر گبر قراردارد. بقعه این امامزاده دارای دو گلدسته و گنبد است که در شبستان و صحن جلوی آن گلزار کشته شدگان اقلید قرار دارد؛ و در انتهای شرقی آن مرقد امام زاده عبدالرحمن قراردارد. ضریح این امام زاده باقلم کاریهای زیبا مزین شده‌است.
جاذبه‌های طبیعی
- چشمه محمد رسول‌الله: این چشمه در جنوب غربی شهر اقلید و در فاصله ۵ کیلومتری آن قراردارد. این چشمه که اززیر یک تپه سنگی و خاکی می‌جوشد پس از ورود به یک حوضچه از طریق نهری کوچک باغ‌های اطراف را آبیاری می‌کند. نام قدیمی این چشمه رودخانه شکاب بوده که طی ۱۰۰ سال گذشته به چشمه محمد رسول‌الله مشهور شده‌است.
- تنگ بُراق: از تفرجگاه‌های طبیعی و کوهستانی اقلیداست که درفاصله ۸۰ کیلومتری جنوب شهر قرارگرفته‌است این منطقه دارای پوشش گیاهی فراوان ودره سبز و خرم درپایه رشته کوه لیله مند واقع شده‌است. دراین تنگ کتیبه‌ای به خط پهلوی ساسانی وجود دارد.
- دریاچه کافتَر (شادکام): این دریاچه با مساحتی در حدود ۴۸ کیلومترمربع یکی از دریاچه‌های آب شیرین استان فارس است که در جنوب شرقی شهرستان اقلید واقع شده‌است و از زیستگاه‌های بسیار ارزشمند پرندگان مهاجر محسوب می‌شود.
- رودخانه شادکام: این رودخانه که در گذشته به نام رودخانه سا ریاتن مشهور بود از چشمه‌ای به همین نام در ارتفاعات کوه آلما لیجه سرچشمه می‌گیرد و پس از آبیاری دشت نمدان به دریاچه کافتر می‌ریزد.
- رودخانه کُر: رودی که از کوه‌های سید محمد و پالانگری در شهرستان اقلید سرچشمه می‌گیرد و پس از پیوستن آب تعدادی از چشمه‌های این شهرستان به آن با نام رودخانه کر از ناحیه تنگ براق به شهرستان مرودشت وارد می‌شود.
- چشمه بالِنگان: چشمه حاجی‌آباد (بالنگان) با جلوه‌های بسیار زیبا و تفرجگاهی در منطقه‌ای به وسعت سه کیلومتر در محدوده شهرستان اقلید قرار دارد.
- چشمه قدمگاه: این چشمه در شهر سده و در محلی با پوشش گیاهی مناسب و محوطه‌ای سرسبز و درختکاری شده قرار دارد. موقعیت این چشمه برای ایجاد تأسیسات پذیرایی بین راهی بسیار مناسب است. در حال حاضر چشمه فوق پس از انباشت در یک حوضچه بخشی از زمین‌های اطراف را آبیاری می‌کند.
- چشمه جوتو: این چشمه در مجاورت جاده آسپاس شهرستان اقلید در دامنه ارتفاعات کوه حسینی قرارگرفته و منطقه‌ای مناسب برای تأسیس پارک جنگلی و ایجاد گردشگاه است.
- کوه سفید: این کوه مطابق جهت عمومی زاگرس از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده‌است و ۳۹۴۳ متر ارتفاع بلندترین نقطه شهرستان اقلید است که در شمال شرقی استان قرار دارد.
- شهر دِژکُرد: درحد فاصل میان سده و یاسوج قرار دارد که از چشم انداز طبیعی زیبا برخوردار است. این محل در طول سال مورد بازدید گردشگران قرارمی گیرد. این شهر در فاصله ۱۰ کیلومتری تنگ براق قرار دارد فراوانی آب‌های سطحی کیفیت مناسب پوشش گیاهی درختان جنگلی و آب هوای مطبوع کوهستانی از ویژگی‌های ارزشمندی است که این منطقه را در شمار یکی از جاذبه‌های طبیعی شهرستان اقلید و استان فارس قرار داده‌است.